COĞRAFİ KOORDİNAT

COĞRAFİ KOORDİNAT


Dünya üzerindeki herhangi bir nokta veya alanın bulunduğu yeri belirten enlem ve boylam değerine o yerin “coğrafi koordinatları” denir.

Enlem Nedir

Dünya üzerinde herhangi bir noktanın ekvatora açı cinsinden olan uzaklığına o noktanın enlemi denir. Derece, dakika , saniye cinsinden gösterilir. Örneğin Ankara 39⁰ 59’ 28’’ kuzey enlemi üzerinde yer alır. Yani Ankara ekvatorun 39 derece, 59 dakika,28 saniye kuzeyinde bulunur.

ENLEMİN ETKİLERİ

Enlem ekvatora yakınlığı ve uzaklığı ifade eder. Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe (Ekvatordan uzaklaştıkça)  enleme bağlı olarak bazı coğrafi özellikler değişir. Bunlar:

X noktası Y noktasına göre ekvatora daha yakındır. Bu durum her iki merkezde farklı coğrafi özelliklerin görülmesine neden olur. Buna neden olan enlem farklılığıdır.

I.      GÜNEŞ IŞINLARININ GELİŞ AÇISI: Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınlarının geliş açısı küçülür.

Dünya üzerinde herhangi bir noktaya güneş ışını ne kadar büyük açıyla ulaşıyorsa, o kadar çok ısıtır.Birim ışığın aydınlatma alanı azalır. Dolayısıyla birim ışık daha az bir alanı ısıtmak zorunda kalır.

 İklim: Ekvatordan kutuplara gidildikçe sıcaklıklar kademeli olarak azalır. Bu da ana iklim kuşaklarının oluşmasına neden olmuştur. Ana iklim kuşaklarının belirleyen güneş ışınlarının geliş açısı nedeniyle sıcak ekvatordan kutuplara doğru azalmaktadır bu da aşağıdaki sonuçları doğurur.

a)   Rüzgarlar: Alçak enlemlerde sıcaklıklar  güneş ışınlarının düşme açısının büyük olması nedeniyle daha fazladır. Alçak enlemlerden yüksek enlemlere doğru esen rüzgarlar vardıkları yerlerin sıcaklığını yükseltirken, yüksek enlemlerden alçak enlemlere doğru esen rüzgarlar düşürürler. 

b)    Bitki Örtüsü: Enleme bağlı iklim koşullarının değişmesi bitki örtüsünün de değişmesine neden olmaktadır. Ekvatoral kuşakta ısınma, buharlaşma, yağış miktarları fazla olduğu için bitki örtüsü gürdür. Bu alanda tropikal yağmur ormanlarının bulunması enlemin etkisiyle ilgili bir durumdur. Ekvatordan kutuplara gidildikçe bitki örtüsü seyrekleşmekte ve kutuplara doğru gidildikçe daha fazla soğuk ve kuraklığa dayanıklı türler ortaya çıkmaktadır.

c)    Toprak Çeşidi:  Ekvatordan kutuplara gidildikçe değişen iklim ve bitki koşullarına bağlı olarak toprak   çeşitleri de değişir.

d)    Hayvan Türleri: Doğal ortamda hiç bir insan etkisi olmadan yaşayan hayvanlar, o enlem kuşağının hayvan türüdür. Tropikal kuşakta Zebralar, aslanlar...vb yaşarken, kutup kuşağında kutup ayıları, foklar, penguenler yaşamaktadır.   

e)    Akarsu Rejimleri: Ekvatoral kuşakta sürekli ve düzenli bir yağış yağışlar görüldüğü için burada akarsu rejimleri de düzenlidir. Orta Kuşakta düzensiz yağış ve sıcaklık koşulları akarsu rejimlerini de düzensiz kılmıştır.

f)   Deniz Sularının Sıcaklık ve Tuzluluk Oranları: Ekvatordan kutuplara gidildikçe sıcaklıkların düşmesine bağlı olarak deniz suyunun da sıcaklığı düşmektedir. Sıcaklığın düşmesi, denizlerde buharlaşmayı da düşüreceği için ekvatordan kutuplara gidildikçe deniz sularının tuzluluk oranı da düşmektedir.

g)  Nüfus Dağılımı : Ekvator çevresinde sıcaklık,nem,gür bitki örtüsü, kutuplar çevresinin de aşırı soğuk olması  buralarda yaşamayı zorlaştırdığı için bu alanlar dünyanın seyrek nüfuslu alanlarını, Orta Kuşak (Ilıman Kuşak) uygun sıcaklık ve yağış koşulları nedeniyle dünyanın sık nüfuslu alanlarını oluşturmaktadır.

Dünya nüfusunun önemli kısmı orta kuşakta yaşamaktadır. Dört mevsimin belirgin olarak yaşanması bu alanları tarımsal ürün çeşitliliği açısından zengin kılmıştır.

h)  Konut Tipi ve Malzemesi: İnsanlar ev  yaparken bol ve ucuza bulabileceği malzemeyi inşaat malzemesi olarak tercih etmektedir. Gür bitki örtüsünün olduğu alanlarda ağaç, bitki örtüsünün olmadığı alanlarda taş ya da kerpiç yapı malzemesi olarak tercih edilmektedir. Kutuplarda Eskimolar’ın buzdan yaptıkları kulübelerde (İglo) yaşıyor olmaları buna güzel bir örnektir.

i)    Daimi Kar Sınırı: Ekvatordan kutuplara gidildikçe daimi kar sınıra da deniz seviyesine doğru inmektedir. Ekvator çevresinde daimi kar sınırı, 4000m üzeri iken, Orta Kuşakta 3500m, Kutup Daireleri içinde kalan alanlarda ise deniz seviyesine (0m) kadar inmektedir.

j)   Tarım Üst Sınırı: Ekvator çevresinde (Sıcak Kuşak) 3000 m’ye kadar olan alanlarda tarım yapılabilmekte iken, Orta Kuşakta (Ilıman Kuşak) tarım üst sınırı 2500m’dir. Kutup kuşağında ise (60⁰ Kuzey- Güney enlemleri civarı)deniz seviyesine yakın alanlarda tarım yapılabilmektedir. Örneğin 64⁰ Kuzey enlemi üzerinde yer alan Norveç’te deniz seviyesine yakın olan Oslo Ovaları’nda tarım yapılır.

k)  Tarım Ürünleri: Bir alanda yetiştirilen tarım ürünü türleri alanın sıcaklık, yağış gibi özelliklerine bağlı olarak belirlenmektedir. Buna göre ekvatordan kutuplara gidildikçe tarım ürünleri de değişmektedir.

II.    AYDINLANMA : Ekvatordan kutuplara gidildikçe güneşin ufuk çizgisi üzerinde kalma süresi ve birim ışının (güneş ışını) aydınlatma alanı artar.

Enleme bağlı olarak birim ışığın aydınlatma alanının ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe artması aynı miktardaki ışınla daha fazla alanın ısınması anlamına gelmektedir ki, bu nedenle ekvatordan kutuplara doğru sıcaklıklar da düşmektedir. Aynı miktarda ışık almasına rağmen B alanında eğik açıyla gelen ışın daha geniş bir alanı aydınlatmaktadır.

III.  GÜNEŞİN UFUK DÜZLEMİ ÜZERİNDEKİ YÜKSEKLİĞİ: Dönenceler arasında yıl içerisinde güneş ufuk düzleminde tam tepe noktaya ulaşırken, dönenceler dışındaki sahalarda hiç bir zaman tam tepe  noktaya ulaşmaz. Güneşin ufuk düzlemi üzerindeki yüksekliği mevsime ve enleme göre değişir.

IV.  GÖLGE BOYU: Ekvatordan kutuplara gidildikçe, güneş ışınları yere daha eğik açılarla ulaştığından, gölge boyları da ekvatordan kutuplara gidildikçe uzar.

V.  GECE – GÜNDÜZ UZUNLUKLARI:  Ekvator  düzlemi ile yörünge düzlemi arasındaki açı (ve ya eksen eğikliği) nedeniyle 21 Mart ve 23 Eylül tarihleri hariç Ekvatordan kutuplara gidildikçe gece gündüz süreleri arasındaki fark artar.

VI.    GÜNEŞİN DOĞUŞ VE BATIŞ SÜRELERİ: Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe güneşin ufuk çizgisinde yükseliş (Tan) ve batış (Gurub) süresi enleme bağlı olarak artmaktadır.

VII.  YER ÇEKİMİ: Enleme bağlı olarak dünya üzerinde yer çekimi de değişmektedir. Yer çekimi Ekvatordan kutuplara gidildikçe artar.

BOYLAM NEDİR

Yer yüzünde her hangi bir noktanın başlangıç meridyenine olan açısal uzaklığına (Derece, dakika, saniye cinsinden), o noktanın boylamı denir.

·                   Dünya batıdan doğuya doğru döndüğü için, boylam dereceleri farklı iki yer arasında daha doğuda olanın yerel saati batıda olanına göre daha ileridedir. Buna boylamın etkisi denir. 

.

PARALEL VE MERİDYENLER

Paralel Nedir

Ekvatora  paralel olarak çizilen çizgilere paralel denir . Paraleller hayali birer çemberdir ve yerlerinin belirlenmesi eksen ile ekvator düzlemi arasındaki 90⁰ lik açının birer derecelik aralıklarla bölünmesi sonucu sağlanmıştır.

Paralellerin Özellikleri Nelerdir

·Ekvator en büyük paralel olarak kabul edilir ve 0⁰ olarak gösterilir.

    

·Paraleller ekvatordan kutuplara doğru birer derecelik aralıklarla çizilir

·Paralellerin çapları ve uzunlukları dünyanın şeklinden ötürü, ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe azalır.

·Birbirini takip eden iki paralel  arasında dünyanın her tarafında 111km mesafe vardır.

·Ekvatorun kuzeyinde yer alan paralellere kuzey, güneyinde yer alan paralellere güney paralelleri denir.

·90 tane kuzey yarım kürede, 90 tane güney yarım kürede olmak üzere toplam 180 tane   paralel vardır.

Not: Dünya üzerinde aslında sonsuz sayıda paralel vardır, ancak hesaplamada kolaylık olması açısından yalnızca 180 tanesi kullanılmaktadır.

 Meridyen Nedir

Bir kutup noktasından diğerine uzanan, 360⁰ olan ekvator  çemberinin birer derecelik aralıklarla bölünmesi sonucu elde edilmiş ve ekvator ve paralelleri dik olarak kesen yaylardır.

Meridyenlerin Özellikleri Nelerdir

·                   İngiltere’de Greenwich (Griniç) gözlem evinden geçtiği varsayılan meridyen yayına başlangıç meridyeni denir ve 0⁰ olarak gösterilir.

·                   Başlangıç meridyeninin doğusunda 180, batısında da 180 tane olmak üzere toplam 360 tane meridyen vardır.

·                   Başlangıç meridyeninin doğusuna doğu yarı küre, batısına batı yarım küre denir.

·                   Başlangıç meridyeninin doğusunda kalan meridyenlere doğu meridyenleri, batısında kalan meridyenlere batı meridyenleri denir. Meridyenlerin dereceleri başlangıç meridyeninden itibaren artar.

·                   Başlangıç meridyeninin dünyanın diğer tarafındaki devamı ve onu tam çember haline getiren diğer meridyen yayı 180⁰ meridyenidir.

·                   Meridyenler 360⁰ olan ekvator çemberinin birer derecelik aralıklarla bölünmesi sonucu elde edilmiştir.

·                   Tüm meridyen yaylarının uzunlukları birbirine eşittir.

·                   Birbirine komşu iki meridyen yayı arasındaki uzaklık ekvator üzerinde

111 km’dir.

·                   Meridyenler arasındaki uzaklık, dünyanın şeklinden ötürü ekvatordan kutuplara doğru azalarak, kutup noktalarında sıfır olur. Yani tüm meridyenler kutup noktalarında birleşir.

·                   Birbirini takip eden iki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır. Bir meridyen güneşin önünden geçip , diğeri 4 dakika sonra geçiyorsa ve dünya üzerinde 360 tane meridyen olduğuna göre, tüm meridyenleri sırayla güneş önünden geçmeleri 4x360=1440 dakika sürmektedir ki, bu da 24 saate eşittir.

·                   Dünya batıdan doğuya doğru döndüğü için güneşin doğduğu ilk meridyen 180⁰ meridyenidir.

Anti Meridyen Nedir

Her meridyen yayını  tam bir çember haline getiren dünyanın diğer tarafındaki devamı olan meridyen yaylarına anti meridyen denir. Örneğin; 180⁰ meridyeni başlangıç meridyeninin anti meridyenidir.

DÜNYANIN ŞEKLİ VE DÜNYANIN ŞEKLİNİN SONUÇLARI

Geoid Nedir

Dünyamız aslında tam bir küre şeklinde olmayıp  ekvatordan şişkin, kutuplardan basık bir şekle sahiptir. Dünya’nın  kendine özgü bu şekline Geoid denir.

 DÜNYANIN ŞEKLİ VE DÜNYANIN ŞEKLİNİN SONUÇLARI

Eksen Nedir:

Dünyanın batıdan doğuya doğru olan günlük hareketi sırasında hiç hareket etmeyen (güneş karşısında çizgisel hareket) noktaların birleştirilmesiyle elde edilmiş, bir kutup noktasından diğerine uzanan,   dünyanın merkezinden geçtiği farz edilen hayali çizgiye Eksen denir.

Ekvator Nedir:

Dünya üzerinde kutup noktalarına eşit uzaklıktaki noktaların birleştirilmesiyle elde edilmiş, geoid şekline sahip dünyanın en şişkin olan yerini saran hayali çembere Ekvator denir. Ekvatorun derecesi “0” dır. Ekvatorun kuzeyine Kuzey yarım küre, güneyine ise Güney yarım küre denir.

Ekvator;

·   Dünyayı iki yarım küreye ayırır.

·   Çizgisel hızın en fazla olduğu yerdir.

·   Çizgisel hız en fazla burada olduğu için güneşin doğuş ve batış süresi en kısa burada yaşanır.

·   Gece- gündüz süresi yıl boyunca eşittir.

·   Dünya üzerinde çizilebilecek en büyük çemberdir.

·   Dünya üzerinde yer çekimi en az burada hissedilir.

·   21 Mart ve 23 Eylül tarihlerinde (ekinoks dönemleri) güneş  ışınlarını 90⁰ açıyla alır.

Ekvator Düzlemi Nedir

Ekvator bir çember değil de tam bir daire olarak düşünülecek olursa; dünyayı şişkin olan yerinden tam iki eşit parçaya bölecek olan bir düzlem ortaya çıkar. İşte bu düzleme Ekvator Düzlemi denir. Eksen bu düzlemin tam merkez noktasından dik olarak geçer. Eksen ile Ekvator düzlemi arasındaki açı her zaman 90⁰ dir.

 

Dönence nedir:

                        Güneş ışınlarının ekvator dışında dünya üzerine 90⁰ açı ile düştüğü en son noktaların birleştirilmesiyle elde edilmiş çembere dönence denir.  Güneş ışınlarının ekvator dışında bir yere dik açıyla düşmesine ekvator düzlemi ile yörünge düzlemi arasında oluşan açı neden olur. Güneş ışınlarının her hangi bir dönenceye dik  açıyla   düştüğü sırada oluşan açının değeri 23⁰ 27’ dır.

Kutup dairesi nedir:

Güneş ışınlarının dönencelere dik açıyla düştüğü sırada dünya üzerinde teğet geçtiği noktaların birleştirilmesiyle elde edilmiş çemberdir ki, bu çember eksen ile yörünge düzlemi arasında oluşan 66⁰ 33’  lık açı nedeniyle meydana gelir.

DÜNYANIN ŞEKLİNİN SONUÇLARI NELERDİR 

Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe, paralellerin boyları ve çapları küçülür.

Güneş ışınlarının yer yüzüne düşme açıları ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe azalır. Kutup noktalarından teğet geçer.

Güneş ışınlarının atmosferde kat ettiği yol, ekvatordan kutuplara doğru artar. Bu da güneş ışınlarının enerjilerinde azalmaya neden olur.

Ekvator üzerinde birbirini takip eden iki meridyen yayı arasındaki mesafe 111km iken bu mesafe kutuplara doğru azalır ve kutup noktalarında tüm meridyenler birleşir.

Ekvator yarıçapı iki meridyen yayının oluşturduğu çemberin yarı çapımdan daha fazladır.

Yer çekimi dünyanın çekirdeğinden kaynaklanmaktadır. Dünya geoid şeklinde olduğu için en fazla yer çekimi kutup noktalarında görülür. bu nedenle ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe yer çekimi de artar.

Not: Çekim merkezine ne kadar yakınsanız o kadar fazla çekim kuvvetine maruz kalırsınız.

Dünyanın yarısı aydınlık yarısı karanlıktır. Dünya’nın aydınlık ve karanlık taraflarını birbirinden ayırdığı varsayılan çembere Aydınlanma Çemberi denir.

·                   Dünyanın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı, ekvatordan kutuplara doğru azalır. Bu da güneşin ufukta kalma süresini etkiler. Güneşin ufukta kalma süresi çizgisel hızla ters orantılıdır.

·                   Yuvarlak zemindeki yer şekillerinin bir düzlem üzerine aktarılması, harita çiziminde güçlüklere neden olur.